بزنگاه شیطان | آنچه باید درباره "استاد سلوک" بدانیم

اشاره: این روزها نمی توان چشم بسته به ساحت اخلاق پا گذاشت چه مربی و چه متربی باید نیازمند لوازمی برای دریافت مکارم اخلاق دارند، تا گرفتاری های دیگری بروز نیابد. مسأله استادی و شاگردی در فضای اخلاق بیش از دیگر ساحت ها ظرافت های خاص خود را دارد. 

سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا با توجه به رخنه افراد غیرلایق به این ساحت گفت و گویی با حجت الاسلام والمسلمین حمیدرضا مظاهری سیف ترتیب داده است، شاید این نوشتار گامی در جهت حراست از قداست اخلاق و عرفان  باشد و شاید روزنه ای باشد برای کسانی که به دنبال دریافت های معنوی هستند.

حجت الاسلام والمسلمین حمیدرضا مظاهری سیف از نخستین کسانی است که در عرصه شناخت عرفان های کاذب گام های جدی و اساسی برداشته است، این استاد حوزه و دانشگاه تا کنون با انتشار آثاری توانسته جامعه را در برابر خطرهای مروجان افکار انحرافی و عرفان های نوظهور آگاه کند. تأسیس موسسه بهداشت معنوی و به کارگیری پژوهشگران کارآمد و علاقه مند به پژوهش های عرفانی از خدمات فکری و فرهنگی این استاد حوزه به شمار می رود.

بخش نخست این گفت‌و‌گو در ذیل تقدیم خوانندگان محترم و علاقه مندان به عرصه اخلاق عملی می شود.

رسا ـ استاد سلوک چه کسی است؟

استاد سلوک کسی است که بتواند طالب سیر الی الله را در مسیر پیش ببرد. لازم نیست استاد سلوک خودش تا آخر راه را رفته باشد، همین که چند قدم از ما جلوتر باشد می تواند، به همین اندازه نقش استادی را ایفا کند. شما باید ارزیابی کنید و ببینید که آیا چیزی بیش از شما می داند و آیا شاخص های تقوا و دانش در او بالاتر از شما هست یا نیست.

اما اگر منظور استاد کامل است، اینجا موضوع تغییر می کند. استاد کامل کسی است که به نفس طالب اشراف دارد، ظرفیت او را می بیند و می فهمد و راه سلوک دادن او را می شناسد. در اینجا فقط راه رفته بودن کافی نیست، بلکه باید با علوم مختلف آشنا باشد. خیلی ها حقایق را می بینند، اما نمی توانند بیان کنند، نمی توانند به دیگران منتقل کنند. چون انتقال معارف از آسمان شهود به زمین ذهن و زبان، کار ساده ای نیست. شهود انوار جلال و جمال الهی و سبحات وجه رب العالمین را با چه مفهوم و ذهنیتی و با چه واژه و زبانی می توان بیان کرد؟

عرفای بزرگ قرن ها زحمت کشیدند به تدریج یکی پس از دیگری امدند و مشاهدات شان را با عباراتی بیان کردند، این عبارات از سوی عارفان بعدی که همان کشف ها را داشتند اصلاح شد، تدقیق شد تا اینکه دانش عرفان نظری امروزه به دست ما رسیده است و ما می توانیم بزرگترین تجربه های عرفانی و کشف های ربانی را هم موضوع گفتگو قرار دهیم.

استاد کامل باید بتواند با سالک به حسب درجه و مرتبه ای که دارد از تجربه های عارفانه سخن بگوید، تجربه های او را تعریف کند و سالک را از بهت و حیرت مشاهدات بیرون آورد. این کار نیازمند ذهنی لطیف و زبانی دقیق است. اصل برخورداری از قلبی وسیع است که حقایق را دریابد، اما داشتن ذهنی دقیق و داشتن دانش کافی هم از ضروریات یک استاد کارآمد و مؤثر است.

رسا ـ آیا اجتهاد و عرفان با هم نسبتی دارند؟  

دانستن علم فقه در حد اجتهاد بسیار ضروری است. استاد باید بتواند با برهانی روشن وسوسه های شیطانی را از الهامات رحمانی جدا کند. شیطان به شکل های مختلف پیش می آید و فقط براهین روشن شرعی و تسلط بر روش اجتهاد می تواند راهنمای سالک باشد.

گاهی سالک از شوق و هیجان عبادت، ممکن است به این ورطه بیافتد که واجبات را بیش از حد و مکرر انجام دهد، مثلا نماز واجبش را بخواند و بسیار لذت ببرد، ولی برای بهره بیشتر آن را اعاده کند. بعد به تدریج عادت کند که نمازها را دوبار بخواند، سپس این انگیزه در او ایجاد شود که سه بار بخواند گاهی شیطان این طور حدود الهی را در هم می شکند، اعادۀ نمازهای واجب بنابر نظر فقها اشکال ندارد. اما یک استاد مجتهد در مواقعی با رجوع به ادلۀ فقهی می تواند حکم حرمت را برای سالکی که تحت تربیت اوست، تشخیص دهد و بر او حکم کند و او را به خواندن نمازهای نافله توصیه نماید و یا اساسا او را در محدوده ای که ظرفیت و استعدادش کشش دارد، محدود کند.

به هر حال اینجا اجتهاد و تشخیص حکم شرعی در مورد خاص بسیار ضروری است.

رسا ـ چگونه باید میزان بهره‌مندی استاد را از علم و عمل سنجید؟

شناسایی استاد سلوک سه مرحله دارد، چون موضوع بسیار خطیر و حساسی است. انسان به استاد عرفانی اش به شدت وابسته می شود، شاید بیش از کودکی که به مادر و پدر وابسته است. اولین مرحله شناسایی چند شاهد عادل هستند که باید شهادت بدهند این استاد واقعا استاد کاملی است. شاهد عادل در این زمینه کسی است که خودش استاد سیر وسلوک باشد و برای تشخیص کمال استاد یا ناکامل بودن استاد تجربه و دانش کافی را داشته باشد. با وجود این شاهدان شخص دراین حد حجت دارد که به استاد نزدیک شود و هم دم و همراه او شود.

مرحله دوم همراهی با استاد است. مدتی که شاید بین یک سال تا سه سال برای این کار لازم است. طالب باید همراه و همدم استاد شود و او را به دقت زیر نظر داشته باشد. اگر در این مدت هرچه از او دید برخلاف علم و عقل و شرع نبود. آنگاه می تواند برای مرحلۀ سوم و آخر انتخاب استاد آماده شود.

مرحله سوم مؤید غیبی است. یعنی اینکه در کشفی یا رؤیایی چیزی را بیابد که نشان دهد او استاد کامل است. این برهان قلبی برای حصول اطمینان شخص است، تا در راه سیر و سلوک مطیع استاد شود. توجه داشته باشید که این تنها مؤیدی است که سالک را برای تبعیت از استاد ثابت قدم و دلگرم می کند. حجت در مرحله اول و دوم با حصول علم نسبت به صالحیت استاد حاصل شده است. مرحله سوم هیچ حجیتی ندارد و بعد از وجود حجت، تنها مؤید است.

بعضی‌ها دنبال بازی با سیر و سلوک هستند

بگذریم از اینکه بعضی‌ها دنبال بازی با سیر و سلوک و استاد هستند. کسی که واقعا می داند می خواهد چه کند و در این کار جدی است. تسلیم شدن به استاد ساده نیست. ما تسلیم خدا هم به راحتی نمی شویم، چه رسد به استاد. اگر استاد بخواهد ما را به طاعت خدا فرابخواند، نفس در برابر ما ایستادگی می کند. شیطان دور استاد را خلوت می کند. این طور نیست که به سادگی هزاران نفر دور شمع وجود استاد جمع شوند. ائمه هم با این همه جاذبۀ شخصیتی افراد محدودی را به درجات بالا رسانده اند. قابلیت زیاد نیست. ثله من الاولین و قلیل من الآخرین.

این مراحل دقیق است و باید با ترتیب طی شود. اگر مرحله اول طی نشده، کسی نمی تواند به سراغ مرحله دوم یا سوم برود. به طور قطع می گویم کسی که مرحله اول و دوم را طی نکرده است و بخواهد با تکیه به مؤیدات مرحله سوم دربارۀ استاد تصمیم بگیرد، برخلاف حجت علم کرده و عذری ندارد و مقصر است و قدم در راه هلاکت گذاشته، مگر اینکه انتخاب و عملش از قضا مطابق حجت باشد.

خواب و مکاشفه برای کسی که سلوک نکرده، احتمال شیطانی بودن دارد، احتمالش هم موجب می شود که خواب و مکاشفه از حجیت حتی برای خودش بیافتد. حتی اگر با خواب و مکاشفه یقین حاصل کرد، موظف به جستجوی حجت است و باید تفحص کند و دو مرحلۀ قبل را به جا آورد و در مرحلۀ سوم آن مویدات را قرار دهد و آنگاه به یقینش اعتنا کند. برای شیطان کاری ندارد که یک رویایی برای ما ایجاد کند و یا مکاشفه ای خیالی را پدید آورد.

خیال پردازی، مهارت شیطان

شیطان خیلی از این کار ها می کند. شیطان مختال است و انسان ها را به سوی مختال شدن پیش می برد. یعنی خیال پرداز می کند. مسائل معنوی چون ماوراء عالم ماده است، به راحتی موضوع خیال پردازی قرار می گیرد و نشانۀ مختال بودن و گرفتار خیالات شیطانی بودن، «فخور» بودن است. انسان به خودش به آنچه در خیالش یافته افتخار می کند، خود را سرآمد دیگران می بیند، خود را و هم خیال های خودش را برتر می بیند. اینها نشانه های یک راه غیر معنوی و شیطانی است. تکبر و فخور بودن اینها نشانه های روشنی است که خداوند در راه شیطان قرار داده، اهل معنا این نشان ها را می بینند و حقیقت را کشف می کنند.

 به هر حال روش عرفا و بزرگان هم همین بوده است. اگر می شنوید که می گویند فلان شخصیت بزرگ استادش را در رویایی دید و با مویدی معنوی او انتخاب کرد، این بیان آخرین مرحله است. اگر به منابع رجوع کنید می بینید که آنها بر اساس حجت و عمل می کرده اند. شواهدی را می جسته اند، مدتی با استاد همدم می شدند، تا علم و تقوای او را احراز کنند.

رسا ـ میزان سرسپردگی به استاد چقدر است؟ آیا صرفا باید در انجام دستورات و گفتن اذکار تمکین کرد و در بقیه زندگی با عقل و وحی (شریعت) عمل کرد و توصیه های غیر سلوکی استاد جنبه ی ارشادی و راهنمایی دارد یا اینکه باید تمام و کمال زندگی و نفس را به استاد سپرد و در درون خود حالت خضوع و خشوع و تمکین تام نسبت به استاد پیدا کرد؟  

اگر سوال شما دربارۀ استاد کامل است، که باید در تمام شئون تسلیم او بود. زیرا کسی که قدم در راه سیر و سلوک می گذارد، تمام زندگی اش سیر و سلوک است. سیر و سلوک یک کاری در کنار سایر کارها و شئون زندگی نیست. خوردن و خوابیدن و کسب و روزی و بودن با خانواده و صلۀ رحم و برای زنان همسرداری و فرزندپروری و سایر نقش ها و وظایف در زندگی همه بخش های از سیر و سلوک است که باید متناسب با هدف سیر الی الله تنظیم شود. همانطور که دین برای همه این امور دستور و برنامه دارد.

استاد سالک فقط ذکر نمی دهد بلکه تمام زندگی شخص را به ذکر تبدیل می کند، باید کاری کند که سالک در تمام کارهایش گامی به سوی خدا بردارد و الا استاد سیر و سلوک نیست. در برابر چنین استادی باید تسلیم بود. او بر اساس دین و شریعت الهی و طریقت نبوی ما را به سوی حقایق اسرار الهی پیش می برد و باید در همۀ شئون مطیع استاد باشی تا بتواند کارش را انجام دهد و تو هم بتوانی بهره ات را ببری.

رسا ـ تعابیر «کالمیت بین یدی الغسال» و «خضر و موسی» برای بیان نسبت استاد و سالک در عرفان شیعه چقدر صحیح و دقیق است؟

این تعابیر ابعاد شاعرانه ای دارد. یعنی یک ظاهری دارد و یک باطنی. منظور از مثل مرده در بین غسال این است که نهایت تسلیم را می خواهد بیان کند که در برابر استاد لازم است. اما اصل سیر و سلوک با اراده و اختیار شخص انجام می شود. چه بسیار کسانی که در اثر سوء اختیار سقوط می کنند. پس مثل میت نیستند، بلکه اختیار دارند. استاد راه را نشان می دهد، برنامه را متناسب ظرفیت و استعداد شخص بیان می کند، از اینجا به بعد به عهدۀ سالک است که درست عمل کند. گاهی سالک چنان نیکو و خالصانه عمل می کند که استاد را هم به اعجاب وامی دارد. داستان زید بن حارثه و پیامبر اکرم(ص) را در مسجد همه شنیده اید، بروید و آن روایت را دوباره بخوانید، پیامبر از اینکه زید می گوید به یقین رسیده ام تعجب می کند، از او نشانه های یقین را می پرسد، او می گوید و پیامبر می فرمایند کافی است ادامه نده.

تشبیه خضر و موسی هم همین است، یک تشبیه ابعاد شاعرانه ای دارد، منظور این است که در سلوک و در برابر استاد باید صبور باشی و از آنچه استاد می کند و دستور می دهد سوال نکنی، حقایق به تدریج برایت فاش می شود. باید اول بروی تا برسی و ببینی. اما اگر منظور از خضر و موسی را به معنای ظاهری آن در نظر بگیریم و بگوییم اگر استاد بی گناهی را هم زد و کشت تو نباید چیزی بگویی، به هیچ وجه قران چنین اجازه ای نمی دهد.

اگر داستان موسی و خضر برگردیم، معلوم می شود که موسی در مواجهه با خضر اشتباه نکرده است. اعتراض های او کاملا بجا بود. به خصوص در موردی که قتل اتفاق افتاد. این نشان می دهد که یک پیامبر بزرگ الهی که معجزات بی شمار دارد، تحمل نمی کند که در برابر او خلاف شرع صورت بگیرد، حتی اگر خدا هم کسی را به عنوان عالم معرفی کرده باشد، پیامبر خدا از او سوال می کند که این چه کاری است. حضرت موسی درست عمل کرد.

خضر به معنای کسی که فراتر از شرع و حجت ظاهر عمل می کند، محکوم به گمنامی است. او نمی تواند مشهور و عادی زندگی کند. قرآن کریم می گوید، این راه راهی مخفی است. خضر نمی تواند استاد کسی باشد. حتی استاد پیامبر بزرگی که کلیم الله بود و با خدا سخن می گفت و خداوند با او خصوصی و زیر گوشی راز می گفت «فقربناه نجیا» حتی خضر نمی تواند استاد چنین کسی باشد. سبک زندگی خضری سبک زندگی استاد سلوک نیست. او راهی را می رود فراتر از شرع و به موجب آن باید مخفی و ناشناخته زندگی کند و صلاحیت استادی ندارد. حضرت خضر خیلی عالم است، اما استاد نیست.

دست مایه فساد در برخی فرقه ها

استاد باید اسوه و الگو باشد، بنابراین باید در معیار عقل و شرع بگنجد. بتواند راه و را از بی راهه نشان دهد، نه اینکه راه و بی راه را با هم بیامیزد. از قرآن می فهمیم که خضر استاد نیست. این موضوع دست مایه فساد در بسیار از فرقه های صوفیه و عرفان های دروغین شده است. بسیار هستند که با همین تعبیر خضر و موسی به اسم استاد عرفان فسادهایی برانگیختند و مسائلی ایجاد کردند که دیگر پشیمانی سودی نداشت. بعضی از همین خضرها به خاطر جرایم متعدد اعدام هم شده اند. اگر کسی فکر می کند خضر است، بداند که موساهایی هستند که از او سوال می کنند و اگر نتوانند پاسخ بدهند و نتوانند، مثل خضر پا بر امواج دریا بگذارند و بگریزند، حکم شرع در باره آنها اجرا خواهد شد.

داستان موسی و خضر بسیار آموزنده است. اما ما باید تعابیر عرفا را درست بفهمیم و ظاهر و باطن آن را تشخیص دهیم و لطایف و اشارات آنها را دریابیم، و فراموش نکنیم که در طول تاریخ همواره عرفایی بزرگ و حتی خود ائمه علیهم السلام تأکید داشته اند بر عقل و شرع، و این معیاری است که قرآن کریم بر آن تأکید دارد؛ هم تأکید بر عقل و هم تأکید بر اینکه همه پیامبران آمدند و یک سخن داشتند «فاتقوا الله و اطیعون».

رسا ـ یقین و ایمان به استاد از چه سنخی است؟ همچون اعلم دانستن مرجع تقلید است یا یقینی است از سنخ ایمان 13 به امام معصوم علیه السلام؟ آیا شک در استاد موجب سقوط سالک است؟

یقین به استاد بیشتر شبیه یقین به امام معصوم است. یعنی ما با شواهدی امام را می شناسیم از او سوال می کنیم، او را می آزماییم، تا نشانه های امامتش را بیابیم. اگر شکی در استاد پیدا کردیم، باید ببینیم که آیا موجه است یا نه؟ شک و تردید بی دلیل وسوسه شیطان است. اما اگر دلیلی در کار بود، باید تفحص کرد.

مثلا شما فرض کنید که در محضر امام علی هستید، احساس می کنید که ایشان در جایی دروغ گفت و شما به امامتش و عصمتش شک کردی، چه کار می کنی؟ معلوم است باید شرفیاب شوی خدمت امام و با ادب سوال کنی و من چنین چیزی از شما دیدم، موضوع چیست؟ امام هم قطعا توضیح می دهد.

اگر تو کسی را امام دانستی و بعد از او دروغ و خطا دیدی باز هم می خواهی معتقد باشی که او امام است. اگر این معیارهای عقلی و شرعی نبود، شیعه هیچ گاه راه خود را در بین مدعیان امامت پیدا نمی کرد. کسی می آمد و ادعای امامت می کرد، مردم مدتی او را زیر نظر می گرفتند شاید در ابتدا به او اعتماد می کردند ولی بعد مسائلی می دیدند که متوجه می شدند او امام نیست. تاریخ امامان شیعه را بخوانید تا حقایق برای شما روشن شود. همان دقت نظر و حساسیتی که در تشخیص امام و ایمان آوردن به او وجود داشته، در شناختن استاد کامل هم باید مراعات شود.

رسا ـ آیا استاد باید تصرفات تکوینی در سالک داشته باشد و به او در ترک معاصی و انجام واجبات کمک کند؟ اگر این گونه است پس کمالی که در پس سعی و تلاش برای عبودیت است چه مفهومی دارد؟

اثر استاد در تهذیب نفس سالک بسیار زیاد است، ولی این طور نیست که بگوییم که اثر تکوینی در اینجا وجود دارد که با یک نگاه استاد شاگردش متحول می شود. برای درک اثر استاد بر طالب سلوک باید به این توجه کنیم که انسان ها از افراد مختلفی اثر می پذیرند.

انسان های صالح و پاک، اثر خوبی دارند و افراد ناصالح اثر بدی می گذارند. اهل ایمان به درجۀ وارستگی و ایمان شان آثار بیشتری را بر افراد دیگر می گذارند. یک استاد کامل عرفان هم اثر زیادی بر دیگران دارد. نه اینکه معجزه ای یا کرامتی صورت گیرد. این اثر کاملا طبیعی است. تا حدودی هم به شناخت و تصور مخاطب نسبت به آن استاد یا شخصیت وارسته مربوط است. شما هرچه تصور بزرگتری از استاد داشته باشی، اثر او بر شما بیشتر می شود، چون با اعتماد بیشتر به سخنش توجه می کنی، وقتی خودت را در حضورش تصور می کنی در کنار او شرم می کنی که او کجاست و من کجا هستم، اینها زمینه ساز تغیر و تحول در انسان است. کرامت خاص یا اثرتکوینی به معنای یک اشاره معجزه آسا و غیر قابل توضیح وجود ندارد.

شما به همان دلیل که نباید با افراد فاسد و فاسق همنشین شوی و باید با اهل ایمان و تقوا همنشینی کنی، به همان دلیل دیدن علما، نشستن در محضر آنها که تو را یاد خدا می اندازند، در تو اثر می گذارد و تکریم آنان توصیه شده و عبادت به شمار می آید.

این اثر به دستگیری در سلوک کاری ندارد و یک اثر عام است. انسان های وارسته و با ایمان بالا محضرشان نورانی تر و مؤثرتر است. دستگیری به راهنمایی ها و رهنمودهایی است که استاد با درک ظرفیت شاگرد ارائه می دهد و خاص است. اما اثر محضر استاد و یا به قولی نفس استاد، موضوع عام دیگری است و خاص یک فرد نیست. هر کس در محضر هر شخص وارسته ای از فیض حضور او بهره مند می شود.

ممکن است کسی بیاید و این بهره مندی را توصیف کند یا برایش خیلی شگفت انگیز باشد، یا در زمانی روی دهد که او به یک امداد بیرونی و نشانه ای نیاز داشته است و از قضا در این شرایط با آن شخص وارسته روبرو شده است. بنابراین یک فعل تکوینی خاص از سوی استاد بر شاگرد انجام نمی شود. این اثر عامی است که در ارتباط با اهل ایمان در مراتب مختلف به حسب ایمان شان پدید می آید.

رسا ـ با سپاس وافر از این که وقت ارزشمندتان را در اختیار ما گذاشته اید./۹۱۸/ گ۴۰۱/س

خبرنگار: علی اصغر سیاحت